مقدمه

عارضه از دست دادن دندان، علاوه بر مشکلات متعددی که برای سلامت دهان ایجاد میکند، زیبایی ظاهری و لبخند را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. بی دندانی عارضه ای بود که تا چندی پیش تنها راه درمانش، دست دندانهای مصنوعی بود؛ اما به دلیل ظاهر ناخوشایند و غیر طبیعی و مشکلات دیگر آن، موجب نارضایتی بسیاری از بیماران می شد. از این رو، روشهای جدید پر کردن جای خالی دندان، اقدام مهم و حائز اهمیتی میباشد. با  پیشرفت علم و تکنولوژی، روشهای نوین جایگزین استفاده از دندان به صورت مصنوعی شده است که این تکنیکها علاوه بر حفظ زیبایی دندان، جایگزین مناسبی برای رفع مشکلات دست دندان های مصنوعی در گذشته میباشند. خوشبختانه امروزه به کمک روشهای نوین دندانسازی مصنوعی، مشکلات بی دندانی به نحو مناسبتری برطرف شده است. ایمپلنت دندان نیز یکی از آخرین دستاوردهای جدید در علم دندانپزشکی میباشد که میتواند دندانهای از دست رفته را به صورت تضمین شده ای بازگرداند.

علم ایمپلنتولوژی که به شیوه کاشت ایمپلنت دندان درون فک میپردازد، از آخرین دستاوردهای تحقیقات و تکنولوژی به روز دنیا در زمینه ی درمان های دندانپزشکی میباشد که به واسطه ی افزایش اقبال و تقاضای عمومی مردم، به موازات پیشرفت و تکامل خود، به سرعت در حال گسترش و فراگیر شدن میباشد. اولین بار، دکتر برانمارک در سال 1۶۹۱ میلادی از ایمپلنت دندانی با جنس فلز تیتانیوم، به عنوان ماده ای که از خاصیت زیست سازگاری و خاصیت یکپارچگی در دهان انسان برخوردار است، استفاده نمود و پس از آن تحقیقات و مطالعات زیادی در دنیا در این زمینه شکل گرفت. ایمپلنت در ایران، به تدریج از دهه 1360 خورشیدی به علت احتیاج ایجاد شده پس از دوران جنگ تحمیلی و نیاز جانبازان و مجروحین برای جایگزینی دندانهای از دست رفته، رواج یافت و به دلیل استقبال از عملکرد آن، امروزه رشد و توسعه چشمگیر آن در مجامع پزشکی و علمی ایران دیده میشود . این رشد فزاینده ناشی از این واقعیت است که بیماران به مرور پذیرفته اند که با استفاده از ایمپلنتهای دندانی، نه تنها دندانهای از دست رفته، به بهترین وجه جایگزین میشوند، بلکه مشکلاتی نظیر جویدن نامناسب، بدی تکلم و حتی عدم اعتماد به نفس که اکثرا در درمان هایی نظیر پروتز کامل یا پارسیل مشاهده میشود، به نحو مناسبی جبران میگردد. از طرف دیگر میبایستی اذعان کرد که این رشد فزاینده برای قرار دادن ایمپلنت، باعث شده است که به مرور زمان بر تعداد دندانپزشکانی که تمایل به استفاده از این روش در کلینیک  شخصی خود دارند، نیز افزوده شود. به طوری که در 2٠ سال گذشته، میزان درمانهای ایمپلنت دندانی در سراسر دنیا به تعداد بیش از یک میلیون ایمپلنت در هر سال رسیده است. طی دهه های اخیر، کاهش رشد جمعیت و افزایش امید به زندگی، منجر به ایجاد تغییرات قابل ملاحظه ای در ساختار جمعیت جهان شده است؛ به طوری که طی این مدت، تعداد سالمندان به طور قابل ملاحظه ای در حال افزایش بوده و این پدیده، توجه زیادی را به ویژه در بخش درمان برای این قشر طلب کرده است. در شکل(1-1)، میزان روند افزایشی رده ی سنی افراد سالمند، نسبت به دیگر رده های سنی از سال 1980 میلادی تا کنون در تمامی کشورهای جهان، نشان داده شده است و همچنین روند افزایشی جمعیت این رده سنی تا سال 2050 میلادی نیز پیش بینی شده است.

شکل ( 1-2 ) میزان افزایش محدوده سنی افراد بالای ۹۱ سال را نسبت به دیگر سنین در کشور ایران، نشان میدهد. نتایج نشان داده شده در شکلهای ( 1-1 ) و ( 1-2 )، بیانگر این نکته میباشد که با توجه به روند افزایشی سنی افراد سالمند، نیاز به استفاده از پروتزهای متحرک و ثابت دندان به ویژه ایمپلنت که اکثرا برای افراد سالمند مورد استفاده قرار میگیرد، از اهمیت بسیار بالایی خصوصا در سالهای آتی برخوردار خواهد بود.

از دست دادن دندان در بزرگسالان یک مشکل جدی در سلامت دندان است. پوسیده شدن دندان یا ضربه خوردن به دندان از دلایل اصلی از دست دادن دندان میباشد. با اینکه مشکل نداشتن دندان با روشهای درمانی مانند ایمپلنت دندان، بریج دندان یا پروتزهای دیگر دندان قابل حل شدن است، بسیاری از مردم ترجیح میدهند با نداشتن دندان کنار بیایند. عده ای ممکن است به دلیل هزینه جایگزین کردن دندان کشیده شده با ایمپلنت یا بریج، از درمان منصرف شوند. به ویژه اگر جای خالی دندان کشیده شده در هنگام لبخند زدن دیده نشود و در خط لبخند نباشد. اما واقعیت این است که اگر جای خالی دندان کشیده شده جایگزین نشود، بر سلامت و عملکرد لبخند هم تأثیر میگذارد. جایگزین نکردن دندان  کشیده شده، باعث ایجاد مشکلات بعدی خواهد شد. عوارض نداشتن دندان هزینه به مراتب بیشتری را تحمیل خواهد نمود. یکی از عمده ترین عوارض نداشتن دندان، تحلیل استخوان فک میباشد. جایگزین نکردن دندان یا دندانهای کشیده شده، اصلی ترین دلیل تحلیل استخوان فک میباشد. دندان ها باعث تحریک استخوان فک میشوند و با این روش از سلامت استخوان فک حمایت می نمایند. همان طور که تحرک و ورزش باعث تحریک ماهیچه ها و سالم ماندن آنها میشود و اگر ماهیچه ای از بدن تحرک نداشته باشد به تدریج کوچک میشود؛ اگر دندانی از دست رود،استخوانی که دندان داخل آن قرار دارد، دیگر تحریک نمیگردد و در نتیجه حجم آن کاسته میشود. ایمپلنتهای دندانی شامل پایه (فیکسچر) هستند که به استخوان فک متصل میشود و به آن جوش میخورد و باعث استحکام و جلوگیری از تحلیل استخوان فک میشود. ایمپلنتی که به استخوان فک متصل شده است، هم باعث حمایت و حفظ استخوان میشود و هم اینکه روکش بخش تاجی ایمپلنت روی آن نصب میشود. با اینکه دندانها، بسیار محکم به استخوان فک متصل هستند، به دلایلی ممکن است در طول زمان جابجا شوند. تحلیل لثه یا پوسیدگی دندان میتواند از علل جابجایی دندانها باشند. این جابجایی دندانها در صورت کشیده شدن یک یا تعداد بیشتری از دندان، شدیدتر میشود. جای خالی دندان یا دندانهای کشیده شده، فضایی را برای جابجایی دندانهای مجاور فراهم میکنند. این جابجایی دندانهای مجاور، فضای خالی را برای جابجایی سایر دندانها فراهم میکند و به همین ترتیب تمام دندانها به مرور جابجا میشوند. همچنین، دندانها بر روی ساختار و شکل چهره تأثیر میگذارند. از دست دادن دندان، بر روی زیبایی شناسی چهره، تأثیر بسیار زیادی دارد. استخوان فکِ تحلیل رفته، در اثر از دست رفتن دندان، چهره را بسیار پیرتر نشان میدهد. اگر به چهره افرادی با دست دندان متحرک که دندان خود را بیرون آورند، دقت نمایید، متوجه تأثیر نداشتن دندان بر ظاهر فرد میشوید. دندان ها بر نحوه صحبت کردن نیز تأثیرگذار هستند. جای خالی دندان کشیده شده یا گاهی اوقات، فاصله بیش از حدِ بین دندانها، ممکن است باعث شود که نتوان کلمات و صداهای مشخصی را درست تلفظ نمود. در این حالت ممکن است در حین صحبت کردن در ادای برخی کلمات دچار مشکل شده یا حتی کلماتی که ادا میشوند برای مخاطبتان نامفهوم باشند و یا اینکه به خاطر نداشتن دندان جلو یا فاصله زیاد بین آنها، آب دهان هنگام صحبت کردن به بیرون پرتاب شود. در نهایت جویدن غذا از اصلی ترین کاربردهای دندان است. بسته به اینکه جای خالی دندان کشیده شده در کجای دهان باشد، ممکن است فرد تجربه های ناخوشایندی از خوردن و جویدن غذای مورد علاقه داشته باشد. اختلال در جویدن ممکن است بر روی هضم غذا تأثیر منفی بگذارد و باعث مشکلاتی مانند برگشت اسید معده شود . نتیجتا، با توجه به افزایش محدوده سنی سالمند، نیاز روزافزون درمان عارضه بیدندانی با استفاده از پروتز ایمپلنت دندانی بسیار مهم میباشد.

پروتز دندان

پروتز به معنای اندام مصنوعی یا اعضای مصنوعی میباشد که جایگزین اندام یا عضو از دست رفته در بدن میشود. از آنجایی که پروتز انواع مختلفی دارد، روش استفاده از آن نیز کاملا متفاوت میباشد.

هنگامی که بخشی از بدن به دلیل آسیب دیدگی یا بیماری از بین میرود، گاهی اوقات بازسازی قسمتهای از دست رفته امکانپذیر میباشد که به کمک ساخت اعضای مصنوعی و ارتوپدی، این کار انجام میشود. پروتز دندان نیز به معنی یک دندان مصنوعی یا تعویض دندان میباشد. در کل پروتزهای دندان، وظیفه بازیابی، زیبایی و سلامت دهان و دندان و اصلاح طرح لبخند را بر عهده دارند. از دیگر کارکردهای آن، اصلاح نواقص داخل دهان از جمله فقدان یک دندان یا بخشی از آن و یا از دست رفتن بافتهای دهان مانند فک و کام میباشد . انواع پروتز دندان شامل: پروتز متحرک، پروتز ثابت و پروتز ایمپلنت میباشد که هر کدام انواع مختلف مربوط به خود را دارند. پروتز ثابت دندان و پروتزهای متحرک به شکلهای مختلفی تولید میشوند. برای ثابت کردن پروتز دندانی در جای خود، از موادی مانند چسب و پیچ استفاده میشود. این پروتزها توسط متخصص کاشت دندان استفاده میگردد. در ابتدا کمی طول میکشد تا فرد به پروتز دندان عادت نماید. همچنین در صورت رعایت نکات بهداشتی، پروتز دندانی، در طول حیاط فرد، دوام خواهد داشت. متخصصان پروتزهای دندان بر اساس نظر بیمار یا دلایل پزشکی؛ پروتز ثابت، متحرک و ایمپلنت را پیشنهاد میکنند . در ادامه در مورد هریک از این پروتزها توضیحاتی داده خواهد شد

1-2-1- پروتز متحرک دندان

پروتزهای متحرک دندان، این قابلیت را دارند که اختیار آنها در دست بیمار باشد. در این نوع پروتزها، به چسباندن و تراش دادن دندانهای مجاور، نیاز نخواهد بود. پروتزهای متحرک به سه دسته ی زیر تقسیم بندی میشوند:

1-1-2-1- دست دندان

دست دندان، پروتزی است که به راحتی میتوان آن را داخل دهان قرار داد و یا آن را از دهان خارج کرد. در صورت کشیده شدن همه دندانهای بیمار، میتوان از این نوع پروتز متحرک، استفاده نمود. اگر چه در این روش نیازی به دندانهای مجاور نیست، اما به مانند، پروتزهای متحرک و ایمپلنتهای دندانی، پایدار و راحت نیستند و صحبت کردن و خوردن میتواند، بر روی آنها تأثیر بگذارد. با پیشرفتهای علم دندانپزشکی، روشهای درمانی دیگری همچون پروتز ایمپلنت را جایگزین استفاده از این نوع پروتز دندان کرده است. اما هنوز هم به علت هزینه کم درمان دست دندان مصنوعی، این روش بعضا مورد استفاده قرار میگیرد . تصاویری از نمونه پروتزهای متحرک دست دندان مصنوعی، در شکل( 3-1 ) نشان داده شده است.

2-1-2-1- پارسیل

زمانی که بیمار چندین دندان خود را از دست داده و هنوز تعدادی از دندانهای او باقی مانده است و از سوی دیگر تمایلی برای کشیدن آنها ندارد، میتوان از پروتزهای پارسیل استفاده نمود. این نوع پروتزها از حرکت دندانهای مجاور به سمت فضای باز و در نتیجه فاصله گرفتن دندانها از یکدیگر و بهم ریختگی آنها جلوگیری میکند. در این نوع از پروتز، دندانها به وسیله یک پایه به هم متصل میشوند. رنگ پایه نیز شباهت زیادی به لثه دارد که در نهایت توسط یک اسکلت فلزی بهم متصل شده اند. پروتز پارسیل با استفاده از گیرههای فلزی که موجب استحکام آنها در دهان میشود،  همانند دندانهای طبیعی عمل میکند . تصاویری از نمونه پروتزهای متحرک پارسیل، در شکل ( 4-1 ) نشان داده شده است.

3-1-2-1- اوردنچر

اوردنچر پروتز کاملی است که در استخوان فک، روی تعدادی از پایههای کاشته شده، قرار میگیرد. دندانهای بیمار که عصب کشی شده و با حفظ ریشه دندان، کوتاه شدهاند، میتوانند به عنوان پایه های استفاده شده برای گیرکردن دست دندان به کار روند و برای جایگیری زیر دست دندان، مانند پایه آماده شوند. همچنین از ایمپلنتهایی که در فک بیمار توسط دندانپزشک قرار داده شده اند، برای این منظور نیز میتوان استفاده نمود . در واقع، اوردنچر نوعی درمان پروتز متحرک میباشد که مثل دکمه های فشاری عمل کرده و با فشار جا رفته و با مختصر فشاری نیز جدا خواهند شد که نسبت به پروتز کامل دست دندان راحت تر است؛ اما به هر حال متحرک بوده و راحتی آن از پروتز ثابت ایمپلنت دندان، کمتر میباشد. تعداد پایه های اوردنچر از 2 تا ۹ عدد متغیر است که با توجه به شرایط استخوانی بیمار، این پایهها قرار داده میشود و دسته دندانها بر روی آنها قرار میگیرد. در شکل ( 5-1 ) نمونه هایی از انجام پروتز متحرک دندان نمایش داده شده است.

پروتزهای متحرک، باید برای تمیز کردن خارج شوند. پروتزهای متحرک نسبتا شکننده میباشند، بنابراین باید پس از مسواک زدن، آنها را در یک ظرف آب یا حوله های تاشو نگهداری نمود که این شرایط نگهداری از معایب این نوع پروتزها میباشد. در مجموع استحکام پروتزهای ثابت نسبت به پروتزهای متحرک بیشتر است و پروتز متحرک برای آن دسته از افرادی مناسب میباشد که استخوان فک آنها تحلیل رفته و تعدادی از دندانهایشان، کارایی خود را از دست داده است. هر چند که نهایتا این تصمیم، با تجویز دکتر دندانپزشک با توجه به شرایط مراجعه کننده گرفته خواهد شد

2-2-1- پروتز ثابت دندان

پروتز ثابت دندان به پروتزی گفته میشود که به دندان یا ایمپلنت متصل میگردد. این نوع پروتز استحکام بالایی دارد. نحوه اتصال این نوع پروتز میتواند با چسبهای مخصوص این کار و یا پیچ باشد. تنها دندانپزشک معالج میتواند این پروتز را از دهان خارج نماید . پروتز ثابت دندان، عموماً با
عنوان روکش دندان مرسوم بوده و خود بر دو نوع: روکش دندان و پل یا بریج تقسیم بندی میگردد.

1-2-2-1- روکش تک واحدی دندان

در مواردی که دندان عصب کشی شده و یا دچار شکستگی، لب پر شدگی، ترک خوردگی و یا تغییر رنگ شده باشد، روکشها میتوانند یک روش درمانی مناسب باشند . قبل از ساخت روکش، ابتدا دندان مورد نظر، تراش داده میشود تا فضای کافی برای قرار گرفتن روکش، فراهم شود.
سپس از دندان تراش خورده، قالب تهیه میشود تا روکش آن مانند شکل ( 6-1 )، بر روی دندان قرارگیرد.

2-2-2-1- بریج یا پل دندانی

بریج دندان، یک دندان مصنوعی است که توسط دندانهای طرفین در جای خود نگه داشته میشود. بریج، جهت درمان بیدندانی ساخته میشود، به این صورت که با قرار گرفتن روی دندانهای طرفین ناحیه بی دندانی، به شکل یک پل، قسمت بیدندانی را کامل میکند. بریجها میتوانند تا زمانی
که دندانهای اطراف، قدرت نگه داشتن آنها را داشته باشند، در دهان بمانند. عمل بریج، تنها خود فضای خالی را درگیر نمی نماید و دندانهای مجاور نیز برای بریج نمودن درگیر و در واقع تراش داده میشوند. بریج تنها برای افرادی مناسب میباشد که دندانهای مجاور فضای خالی، دارای پرشدگی زیاد بوده و به طور کلی نیاز به روکش داشته باشند. در شکل ( 7-1 )، نمونه هایی از انجام پروتز ثابت دندان به روش بریج کردن، نشان داده شده است. پلها معمولاً پس از ۱ الی 1٠ سال تخریب میشوند. زیرا بیمار آنها را دچار مشکل میکند و باعث میشود تا سطوح ریشه در زیر و اطراف پلها بسیار ناپاک شوند

روشهای درمانی مکمل دیگری نیز برای دندان که بیشتر جنبه زیبایی تاج دندان را دارد و نه ترمیم ریشه دندان، وجود دارند. امروزه در کنار تمامی روشهای اشاره شده برای درمان دندان، ایمپلنتهای دندانی به طور فزایندهای تبدیل به یک جایگزین محبوب برای پروتزها شده است که در
ادامه شرح آن، پرداخته خواهد شد.

3-2-1-پروتز ایمپلنت دندان

یکی از مطمئنترین روشهایی که میتوان برای جایگزین کردن جای خالی دندان استفاده نمود، کاشت ایمپلنت میباشد . ایمپلنت، مجموع قطعاتی است که با جراحی، در داخل فک ثابت گردیده و بر روی آن، تاج (روکش دندان مصنوعی) قرار میگیرد تا در نهایت ظاهری مشابه با دندان طبیعی پیدا نماید. جایگزینی ایمپلنت دندان، شامل بخشهای مختلفی میباشد که در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد. قرار دادن ایمپلنت در فک، پس از اتمام جراحی، شامل چهار جزء: پایه ایمپلنت (فیکسچر)، اباتمنت، پیچ اباتمنت و تاج میباشد. در شکل( 8-1 ) اجزای قرار گرفته سیستم ایمپلنت در لثه بیمار، پس از پایان اتمام جراحی ایمپلنت به صورت شماتیک مجزا و ترکیب شده درون لثه، نشان داده شده است.

جمع بندی

در این مقاله به تعریف پروتز و به ویژه به شرح پروتز دندانی اشاره گردید. سپس انواع پروتزهای دندانی متحرک اعم از پروتز دندانی دست دندان مصنوعی، پارسیل و اوردنچر و انواع پروتزهای دندانی ثابت همچون روکش ثابت مصنوعی دندان و بریج دندان اشاره و هریک شرح داده شدند. در نهایت به آخرین و جدیدترین پروتز دندانی که پروتز ایمپلنت دندان میباشد به طور مختصر اشاره گردید و اجزای آن مختصرا بیان شدند. در فصل دوم، به طور مفصل به شرح پروتز ایمپلنت دندان و اجزا و نحوه کاشت آن پرداخته خواهد شد.